Kris Merckx – stichter GVHV, ex-provincieraadslid PVDA

Op muren van huizen en stallen waar in 1970 alom in witte Chinese karakters op rode achtergrond citaten van Mao stonden zag ik nu op een blauwe fond… reclame voor gsm-operator China Mobile. Een aflevering die probeert te peilen in welke mate Mao en zijn ideeën nog leven in China. Van de nog resterende vijf afleveringen van mijn reisverslag zal ik er een ongeveer om de twee dagen publiceren. Als je automatisch verwittigd wil worden van een nieuwe posting, meld dat via het tabblad ‘subscribe’ bovenaan rechts op mijn blog.

1970
“Op de zwarte daken van de boerderijen één wemeling van witte citaten van Mao Zedong. In de straten troepen de mensen rond voor muurkranten (dazibao’s) met politieke boodschappen. Muurkranten dienen ook voor mededelingen van micro-economische aard, een soort advertenties met de openingsuren van winkels. Maar publiciteit bestaat in China niet.” (Humo, 1971)

In 1970 zag je muurkranten, en vaak ook citaten van Mao, zowel buiten als binnen de fabrieken. Foto Dominique Meeùs.

2010
Commerciële reclame is nu in heel China gewoon. Ik heb wel de indruk dat ze, zowel in omvang als qua esthetische vereisten, op heel wat plaatsen beter in toom gehouden wordt dan bij ons.

Reclame maar toch wat anders

Zo is er in Xi’an, onder een van de belangrijkste kruispunten een netwerk van voetgangerstunnels dat toegang geeft tot een groot winkelcentrum (Shopping mall). De reclamepanelen (ongeveer 20 m2) op beide wanden ogen zachter en mooier dan bij ons. Geen kakofonie van schreeuwerige papieren posters, in sterk verschillende stijlen. Wel grote stickers – of zijn het elektronische beelden? – die allen een beetje in een zachte stijl gemaakt zijn en omlijst door identieke kaders.
Waar ik geen goed woord voor over heb is de te overvloedige reclame op de meeste televisiezenders. Als daar dan ook nog heel wat spots tussen zitten voor geneesmiddelen, die alleen tot overmatig of ondeskundig gebruik aanleiding geven, dan is er voor mij helemaal een grens overschreden.

Commerciële reclame langs de weg in de provincie Henan. Een kakofonie van stijlen en opstellingen wordt meer en meer bewust vermeden. Foto Eddy Hauman

Reclame op videoscherm in het centraal station van Beijing. Foto Eddy Hauman.

Vanuit Xi’an maakten we een lange busreis naar de bergstreek van het kanton Zhouzhi. Om een einde te maken aan decennia van wilde houtkap en jacht op met uitsterven bedreigde dieren (ondermeer panda’s) helpt het WWF (World Wildlife Fund) de boeren in deze streek zich om te scholen. Het hele gebied is gereorganiseerd als een beschermd natuurpark. Boerenerven zijn omgeturnd tot pensions waar binnenlandse toeristen op weekend of vakantie komen. Het inkomen van een familie die we bezochten was er mee vervijfvoudigd naar 10.000 yuan (1200 euro) per jaar. Het dorp zelf wordt omgebouwd tot een klein toeristisch centrum met een hotelletje annex feestzaal, ruime parkeerplaatsen en verschillende pensions.

Op de weg naar Zhouzhi zien, we net als op andere trajecten, heel wat gevels van boerenhuizen en stallen die voor de helft of volledig beschilderd zijn met witte karakters op blauwe achtergrond. Meestal gaat het om gevelgrote reclame van… China Mobile, de grootste gsm-operator. In het begin deed het me pijn aan het hart. Vroeger stonden daar vaak behartenswaardige citaten van Mao Zedong. Oproepen als ‘Durf te strijden, durf te overwinnen’, ‘Dien het Volk’ of ‘Leren van de internationalistische geest van dokter Norman Bethune’.(1) Waar vroeger de grote karakters van die slogans ondertekend waren met de drie bekende tekens van Mao’s naam stond er nu dus een… commerciële signatuur. Dat China Mobile nog een zuiver overheidsbedrijf is zorgde voor wat balsem op de wonde.

Vroeger stonden op de muren van boerderijen citaten van Mao op rode achtergrond, vandaag op blauwe fond reclame voor een gsm-operator. Gelukkig is China Mobile nog een staatsbedrijf.

Ik mag het nu ook niet zo voorstellen alsof de politieke boodschappen totaal zouden verdwenen zijn uit het straatbeeld. Ze zijn er nog wel degelijk, onder de vorm van spandoeken of opschriften op muren of op borden voor aankondigingen. Het gaat dan ondermeer om oproepen mee te werken aan ‘een matig welvarende, moderne en harmonische socialistische maatschappij’. Welke andere thema’s en campagnes er aan bod komen kan je zien op internetsites die foto’s van politieke posters en spandoeken uit het hele land publiceren met, gelukkig maar, vertaling van de Chinese teksten. (2)

Er zijn nog spandoeken over de nationale of locale politieke en economische doelen. Zoals hier op het platteland (waar huizenbouw voorrang heeft op wegenaanleg). Foto Olivia Snykers.

Exit voor Mao-standbeelden

Nu we het toch hadden over Mao in het straatbeeld: zijn standbeelden, bijna allemaal identieke, die ik in 1970 in bijna elke volkscommune en stad zag zijn in de loop der jaren op discrete wijze zowat overal verwijderd. Anno 2010 is er maar een standbeeld dat, qua frequentie van voorkomen, een beetje kan wedijveren met de Mao’s van 1970. Dat zijn de beeldhouwwerken die de een-kind-politiek propageren: een vader, meestal met de filmcamera om de schouder, en een moeder samen met hun enig kind (vaak een meisje) samen gelukkig op uitstap.

Een zeldzaam standbeeld van Mao voor een wetenschappelijke instelling langs ringweg 4 in Beijing. In 1970 stond er zo een in bijna in elke volkscommune. Foto Frans Meul.

Op Nanjing Road, de drukste winkelstraat van Shanghai, staat vandaag een reeks standbeelden die de verantwoordelijke Chinese een-kind-politiek propageert.

De een-kind-politiek wordt vrij goed opgevolgd. Een van de nadelen: het enig kind wordt vaak verwend als een 'little emperor', hier door de oma. Foto Olivia Snykers

Alleen in Beijing zag ik, langsheen ringweg nr. 4, nog een momumentaal exemplaar van voorzitter Mao vóór een officieel gebouw. De sculpturale demaoïsering is in mijn ogen een goede zaak. Personencultus, met de erbij horende overdrijvingen, heeft zeker op termijn nooit veel stevigs opgeleverd voor een socialistisch regime. Het gaat erom de waardevolle ideeën in de geesten te verankeren en de mensen dag na dag met nieuwe daden en feiten van hun politieke waarde te overtuigen. Zo blijven ze overeind of zijn ze het vertrekpunt van nuttige en nodige aanpassingen. Dat is wat de Chinese CP in 1980 deed met de redactie van een uitvoerig document over haar geschiedenis tot dan toe. (3)

Het document is opgesteld onder leiding van Deng Xiao Ping. Het kritiseert de ernstige vergissingen die er, vooral in de Culturele Revolutie, door Mao gemaakt zijn. Maar tegelijk herhaalt het uitvoerig zijn beslissende rol in de Chinese revolutie die het huidige nieuwe China heeft mogelijk gemaakt. Daarvoor wordt verwezen naar maar liefst veertig teksten van Mao. Het document vermeldt expliciet de ideeën en principes die daarin staan en waaraan, ook na revaluatie, een blijvende waarde wordt toegekend.

Deng Xiaoping, zelf slachtoffer van de Culturele Revolutie, leidde in 1980 de redactie van een document over de fouten en verdiensten van Mao Zedong. De laatste overwegen volgens Deng.

Door zijn biografieën weten we inmiddels beter wat Deng Xiao Ping zelf in de Culturele Revolutie heeft doorstaan. Hij werd uit al zijn leidende functies verwijderd en diende in een herstelplaats voor tractoren in de provincie Jiangxi handenarbeid te verrichten als mecanicien. Een job die hij als jonge arbeidermigrant nog had uitgeoefend in de Renault-fabriek in Billancourt in Parijs. Bovendien diende hij de zorg op zich te nemen van zijn zwaar gehandicapte zoon. Die was door extremistische Rode Wachters tijdens de Culturele Revolutie uit een venster naar beneden gegooid en zit sindsdien, verlamd, in een rolstoel. Om dan, zoals Deng, een paar jaar later bekwaam te zijn een genuanceerde en uitgebalanceerde balans te maken die, met objectieve argumenten, besluit dat de verdiensten van Mao ruim overwegen: chapeau! Die balans wordt blijkbaar door heel wat Chinezen bijgetreden. Dat de foto van Mao nog altijd aan de Poort van de Hemelse Vrede hangt, boven de tribunes op het Tien Anmenplein, lijkt niet gecontesteerd te worden.

Terwijl we in China verbleven zapte ik op de hotelkamers regelmatig naar alle beschikbare televisiekanalen om een idee te krijgen van hun aanbod. Ik had de indruk dat er onder de elf of meer zenders van CCTV (Central Chinese TV) een is, namelijk CCTV3, die heel wat programma’s aanbood met een socialistische politieke en ideologische inhoud. Zo liep er in die periode op CCTV3 elke dag een feuilleton met een gedramatiseerde versie van Mao’s leven rond de jaren dertig. Mao leidde toen de guerrillastrijd op het platteland in het zuiden van China. In een van de afleveringen kon je zien hoe de hoogzwangere vrouw van Mao die apart met een kolonne op mars was, in zijn afwezigheid, weeën kreeg. En dat uitgerekend terwijl de regen met bakken uit de hemel viel. De scène waarin je haar hoort bevallen onder een tiental traditionele paraplu’s van gelakt papier die haar beschermen tegen de stortregen, had filmisch wel wat.

In heel wat huizen van plattelandsbewoners zagen we in de living nog een poster van Mao hangen. Verschillende Chinezen gaven ons daar volgende verklaring voor: ‘Ondanks het feit dat de materiële situatie er voor de meeste mensen op vooruit ging, uiten ze zo hun nostalgie naar de grotere eerlijkheid en gelijkheid van die tijd.’

We schuilen onverwacht voor de regen bij een boerenfamilie op 150 km. van Xi'an. In de living hangt een Mao-poster.

De vrouw die ons liet schuilen in haar huis werkt nog als boerin, maar...

... dochter-lief werkt bij Janssen Pharmaceutica in Xi'an. Ze huurt daar een kamer en keert een maal per maand terug naar huis. Foto's Olivia Snykers.

‘Pure times’-notebook

De Mao-nostalgie wordt zelfs commercieel en toeristisch uitgebaat. Zowel in Shangai, Beijing als Hangzhou zagen we winkels gespecialiseerd in gadgets uit de Mao-tijd: theetassen in email met revolutionaire tekeningen en slogans, ook uit de tijd van Deng zoals ‘Studeer hard om… meer te verdienen’. Zelfs tassen met de klassieke beeltenis van Mao en Lin Biao kunnen. Overigens is deze laatste, ondanks zijn mislukte staatsgreep van 1971, recent officieel opgenomen in de lijst van de 8 belangrijkste militaire chefs uit de geschiedenis van het nieuwe China. Er is zelfs een uitgeverij met de fantasierijke naam http://www.pure-times.com. Speculerend op het heimwee naar ‘de zuivere tijden’ verkoopt ze Puretimes notebooks. Schriftjes met een kaft waarop een kleurige jaren-60-poster met een revolutionaire boerin aan het stuur van een tractor of alerte soldaten in schietpositie. De boekjes, voor de rest gevuld met lege bladen, kosten wel 20 yuan (2,5 euro) het stuk. In 1970 kocht ik voor een paar centen schriften waarin minstens 10 à 20 van die gekleurde tekeningen stonden.

De firma Puretimes Books exploiteert de nostalgie naar de zuiverheid in de tijd van Mao: 2,5 euro voor een schriftje met een poster van toen op de kaft. In 1970 kocht ik voor een paar centen schriften met wel tien van die afbeeldingen.

Als ik kunstenares Lieve Dejonghe naar de mening van de Chinezen over het Mao-tijdperk vraag, antwoordt ze: “In de twee jaren dat wij in Shenyang woonden ( 2006-08) ondervond ik bewondering voor Mao en hoorde ik weinig over blijvende trauma’s. Er leeft een vrij algemeen gevoel dat Deng zonder Mao niet had kunnen verwezenlijken wat nu bereikt is.”

Mijn vrouw en ik samen met kunstschilderes Lieve Dejonghe (rechts) voor haar installatie in het Belgisch paviljoen op Expo 2010. Ook aan Lieve, die recent twee jaar in China werkte, kon ik vragen hoe de Chinezen vandaag denken over Mao. Foto Olivia Snykers.

Een Chinese specialist moleculaire biologie van 79 jaar die ik ontmoette beaamde dit: “De meeste mensen denken er zo over. Er zijn door Mao ernstige fouten gemaakt, vooral in de economie. Ook het ontwrichten en stil leggen van het onderwijs in de Culturele Revolutie was een zware vergissing. Maar toch is wat overweegt zijn beslissende bijdrage aan het tot stand komen van het nieuwe China. Deng Xiao Ping heeft in zijn jeugd in Frankrijk gestudeerd. Daardoor had hij een meer open geest. Hij was ook heel intelligent en had een goede kennis van militaire zaken.”
De gewezen bioloog, die me dit toevertrouwt, was een van de eerste Chinezen die in de jaren 80 in de VS ging studeren. Na het overlijden van zijn vrouw hertrouwde hij daar met een Amerikaanse professor Chinese taal en letterkunde. Sindsdien woont hij in California maar ze hebben ook nog een huis in Hangzhou. De man is altijd lid geweest van de Chinese CP tot hij vergat om vanuit de VS tijdig de hernieuwing van zijn lidmaatschap te regelen. Ook hij maakt globaal een positieve balans: “Ik kan de vooruitgang inschatten. In de jaren 50 en 60 heb ik maandenlang met medische studenten op het platteland in de bergen gewerkt en bij de boeren gewoond. Het platteland was toen heel arm. We aten allemaal hetzelfde. We deelden een ei met vijf personen. Dat was hun dagelijkse dosis proteïnen. Nu zijn er velen die tien of honderd maal meer hebben. De situatie is sterk verbeterd. Het westen heeft vaak een fout beeld van de Chinezen en van de CP. Binnen in de Chinese CP gaat het er eigenlijk erg democratisch aan toe. Kritiek was daar altijd heel courant. Je kon kritiseren wie en wat je wilde, je mocht het alleen niet publiceren.”

Rechts een Chinese moleculaire bioloog (79 j.), lid van de Chinese CP. Hij is nu met een VS-professor getrouwd en woont afwisselend in California en Hangzhou. Hij informeerde ons over de jaren 50-70 en... de Chinese keuken. Foto Olivia Snykers, .

Hoewel, ook op dat laatste punt lijkt er gelukkig een en ander te veranderen. Voor we een lange nachtreis met de trein aanvangen koopt onze jonge begeleidster Xu Shiyuan (26) een dikke weekendkrant in het Chinees. Ik zie iets wat lijkt op een Opiniepagina met cartoons en brieven. Ik vraag haar te vertalen wat ze aan het lezen is. Het gaat over een thema dat haar duidelijk bezighoudt: klachten van jonge afgestudeerden die, ondanks hun universitair diploma, geen job op hun niveau vinden. Ze moeten vaak eender wat aannemen of een zaakje opzetten om in hun onderhoud te voorzien. Men heeft ze al een bijnaam gegeven – ‘het mierenvolkje’ (aunt-people in het Engels) – en ze laten van zich horen. Xu is een van de twee jobstudentinnen die we in dienst namen om ons gedurende de hele reis te begeleiden. Voor onze vrij grote groep van 28 reizigers was het wel nuttig om, naast de plaatselijke toeristische gids, bijkomend op hen beroep te kunnen doen. Voor vertaling en praktische problemen maar ook voor inlichtingen en discussies. Ondermeer over het onderwerp van onze reis, het platteland. Als laatstejaars van de Faculteit Landbouwwetenschappen en Plattelandsmanagement konden we daarover van hen wel een en ander leren.

Voetnoten

(1) Norman Bethune was de Canadese chirurg en communist die in 1939 in China stierf toen hij de soldaten van het Rode Leger medische hulp was komen bied.
(2) http://chineseposters.net/themes/index.php
(3) Resolution on certain questions in the history of our party since the founding of the People’s Republic of China, Adopted by the Sixth Plenary Session of the Eleventh Central Committee of the Communist Party of China on June 27, 1981.